ТАТМІР — імя гомельскага літаратурнага дуэта Таццяны і Уладзіміра Чараухіных. Яно ўтварылася ад спалучэння частак іх імёнаў (ТАТьяна + владиМИР = ТАТМИР). Гэта асобны, трэці аўтар, з прысутнымі толькі яму рысамі, не ўласцівымі нікому з яго стваральнікаў паасобку. Яго пяру належыць ўсё тое, што напісана імі супольна, седзячы за адным ноутбукам.
ТАТМІР невідушчы на абодва вокі, і гэта не метафара, таму перыядычна трапляе ў нетрывіяльныя гісторыі, якія знайшлі адлюстраванне ў «нотабэньках». Чаму «нотабэнькі»? Ад часоў старажытнага Рыма вядомы лацінскі выраз «Nota benе!» Што добра запомнілася і занатавалася, тое і вырашана назваць нотабэнькамі.
Адкуль вы? Нотабэнька першая
Стаю на прыпынку, чакаю транспарту. Падышла жанчына, папыталася які мне нумар патрэбны. Пастаялі, пабалакалі трохі: яна мне па–руску, я ёй па–беларуску. Ну і, нарэшце, пытанне — як жа без яго:
— А вы откуда–то приехали?
— Ды не, — адказваю. — Я тутэйшы, гомельскі!
— А! А то я смотрю — вы так шпарите по–белорусски. Думала, вы приехали откуда–то.
Ну і паверыла мне, наіўная. Вядома ж я ёй збрахаў: насамрэч я выйшаў да гэтага горада балотнымі сцежкамі ажно з самога міфалагічнага матачніка, дзе дагэтуль захаваўся мамант і маршалкам над тамтэйшым запаветным звярыным гаспадарствам служыць, а туры, зубры ды мядзведзі яму дапамагаюць. Там, само сабой, і беларускамоўныя беларусы спрадвеку захаваліся і жывуць, і адтуль разыходзяцца па беларускіх гарадах ды вёсках паспаліты люд хваляваць!
Мірныя людзі. Нотабэнька другая
Гісторыя адбылася ў 2016 годзе, у верасні, на чарговых занятках гомельскіх курсаў «Мова нанова», якія на той час збіраліся ў кавярні побач з касцёлам.
Атмасфера, як заўсёды, выдатная, прыязная. Адзначалі гадавіну курсаў у Гомелі. Спадарыня Юлія згатавала для ўдзельнікаў дзівосныя кексы і шакаладны торт. Праўду сказаць, я яго адразу ўнюхаў у памяшканні, як толькі пераступіў парог.
І вось разлілі па кубках чай, хацелі ўжо прыняцца за торт — і тут раптам высвятляецца, што разрэзаць яго няма чым: ні ў каго з сабой няма нажа. Нейкі час чакалі, пакуль знойдзецца нож, потым пачакалі яшчэ — росшукі працягваліся. У нас з Таццянай сам сабой склаўся хуліганскі куплецік на мелодыю Лявона Вольскага «Простыя словы»:
Мірныя людзі, мірныя людзі!
Захацелі з'есці торт, але, на жаль, —
Мірныя людзі, мірныя людзі —
Ні ў каго з сабой няма нажа!
Маналог «бабкі». Нотабэнька трэцяя
Гомельскія вуліцы — вельмі цікавае месца для шпацыраў: мора гукаў з усіх бакоў, пах дажджу, які будзе толькі праз сорак хвілін, шлейф духоў жанчыны, што прайшла дзве гадзіны таму, пах зямлі і травы, якую бясконца з раніцы да вечара дробна шаткуюць «для мух» асобы ў аранжавых «спяцоўках», — усё гэта дражніць нос. А яшчэ гомельскія вуліцы, асабліва простыя і з доўгімі газонамі, паўз броўкі якіх так зручна каціць ролікавы наканечнік белага кія, — выдатнае месца для роздумаў. Ідзеш сабе, ідзеш, слухаеш, нюхаеш, думаеш… Прамільгне мінак у адзін бок, прабяжыцца парачка ў іншы бок — і вы зноў адны.
Людзі на нашых гомельскіх вуліцах зазвычай не схільныя дзяліцца з выпадковымі стрэчнымі–папярочнымі сваімі думкамі і эмацыйнымі перажываннямі, асабліва калі яны цвярозыя і спяшаюцца па нейкай вельмі пільнай справе. Але калі на чатыры крокі ад іх лунае пах віна і калі яны зараз шыбуюць кампаніяй без справы куды вочы павядуць, то вось тут вы і пачуеце ад іх, якое гэта няшчасце быць сляпым, і вам паўтораць гэта не меней за шаснаццаць разоў за ўвесь час, што вам застаецца тупаць да дома.
Ні пра якія пахі зямлі і лістоты, канешне ж, гаворкі больш няма: яны скрозь вінны перагар не ў сілах прабіцца, — а ўся прастора запаўняецца мітуснёй цел з усіх бакоў, тысячай дотыкаў, у тым ліку і да рукі, што кіруе кіем, гучнай гаманой, мноствам воклічаў і пытанняў на якія не варта адказваць, бо гэта нікога не цікавіць.
Што рабіць? Увогуле, ветлівага выйсця з гэтай сітуацыі няма. Застаецца пакорліва пагадзіцца што так — я няшчасны, так — я паняцця не маю, куды іду і як мне паставіць нагу, не — я не жадаю піўка, не — мы ідзём не занадта хутка, а можна ісці яшчэ шпарчэй — і так аж да выратавальных жалезных дзвярэй пад’езда. Ф–фух!
Мараль гэтай байкі такая… А якая яна? Так, здараецца, што ў чалавека можа не быць вачэй, але хто па–сапраўднаму сляпы?! Што такое зрок? Гэта здольнасць адлюстроўваць рэчаіснасць, здольнасць б–а–ч–ы–ц–ь чалавека. А што калі замест яго ў люстэрку праглядаюцца адно віраванне колераў вашых уласных эмоцый, выбліскі ўспамінаў і трасёры асацыяцый, усплываюць сцэнкі з галівудскіх блакбастараў пра сляпога самурая, які сячэ на дробную капустку цэлы ўзвод «дрэнных ніндзя», ці засланяюць белы свет уласныя страхі і здзіўленні. Многае ўяўляецца немагчымым без зроку. Або невыносна цяжкім. Але як яно там насамрэч, цяжка ці не, можа сказаць толькі сам сляпы, праўда ж? Дапусціць гэтую думку складана, паколькі яна супярэчыць вашаму асабістаму досведу «фантазіравання на тэму», а прыслухацца да слоў сляпога і прыняць іх на веру яшчэ цяжэй.
Дык вось, слепата ў сутнасці сваёй не страшная: чалавечая псіхіка — рэч надзвычай пластычная, і сектар зрокавай інфармацыі, які выпаў, кампенсуецца ўсімі астатнімі пачуццямі, падмацаванымі фантазіяй і вобразным уяўленнем. У выніку навакольны свет распасціраецца вакол вас, хоць і выглядае зусім інакш, і ў ім можна рухацца. Так што не бойцеся і не мітусіцеся дарма ўнутры сябе, паколькі гэтая мітусня і пазбаўляе магчымасці бачыць і аналізаваць.
А калі паглядзець спакойна і ўважліва, то высветліцца, што кароткія замінкі ў руху сляпога — звычайная з’ява (памыліцца, пройдзе колькі крокаў, затым вернецца і пойдзе як трэба — усё норм), слуп, які няўхільна насоўваецца, блакуецца коса пастаўленым кіем, нізка схіленыя галінкі кустоўя саслізгваюць па брылі кепкі, пра круглую ямку з люкам наперадзе даўно вядома, у лужыну можна і наступіць і нават прайсціся дзесяць крокаў па костачкі ў вадзе, паколькі на нагах салдацкія берцы, якія вадой фіг праб’еш, ці зусім лёгкія сандалі на трох скураных раменьчыках — выкупаў ногі, выйшаў на сухое, дрыгнуў злёгку направа–налева і пайшоў далей. Нізкае гудзенне нябачнай машыны, што набліжаецца, — гэта наогул дзіцячы садок: што–што, а гэты гук з агульнай палітры ўвага выхоплівае на «раз», спрактыкаваны невідушчы хадок у непасрэднай блізкасці на слых кантралюе перасоўванні ўсіх машын адначасова. З бардзюра можна саскочыць, не запавольваючы хады, а пад’ём фарсіруецца гуляючы, калі не хапаць за руку з кіем і не прытрымліваць за локаць, паколькі сляпы, яго кій і дарога пад нагамі — адзіная сістэма, што дыктуе аптымальную хуткасць. Сцяна дома з ганкамі крамак — гэта месца для руху, шматкроць зручнейшае за сярэдзіну сцежкі (не дакранаючыся кіем да сцен і бардзюраў мы не ходзім). І яшчэ ёсць шмат розных прыватных момантаў, якія нудна пералічваць, ды і чытаць таксама.
Усе мы ў школе выхоўваліся на прыкладах піянераў, якія пераводзілі бабулек праз вуліцу. Вось зусім карацюсенькая, сапраўды карысная памятка для «добрых піянераў»:
- Калі «бабка» ведае, куды ёй ісці, то хай і тупае сабе, як лічыць зручным, і не трэба яе «пераводзіць праз вуліцу» сілком. Вы яе можаце толькі дэзарыентаваць. Пераведзяце, як лічыце мэтазгодным, праведзяце, пакуль вам з ёй па дарозе, і пабяжыце далей па пільнай справе, а як «бабцы» прывязвацца ізноў да мясцовасці — ужо не ваш клопат;
- Гарлапаніць праз увесь двор ад лавы «Налева ідзі, налева! Па сярэдзінцы давай!» не трэба. Гэта дэзарыентуе, ды часцяком тое, што для вас «налева», для «жабкі–вандроўніцы» — направа;
- Калі вы суправаджаеце «бабку», то не варта літаральна перастаўляць кожную яе нагу — дастаткова спакойна ісці, паказваючы, куды рухацца, а ўжо ўласным канечнасцям яна дасць рады сама;
- Не абавязкова выцягваць «бабку» з сумёту, калі ў яе на твары абсалютнае задавальненне: яна, дурылка, не заблукала, а па сняжку памалу сюды–туды тупае, дзяцінства ўспамінае, рыпенне снегу слухае, але калі ў яе твар збянтэжаны і насуплены, калі «бабка» чухае патыліцу, то не лішнім будзе падысці і пацікавіцца, ці не трэба чаго падказаць;
- Калі ўбачылі знаёмую «бабку» і вам закарцела падысці ды пагутарыць — не гуляйце ў гульні «адгадай, хто падышоў». Лепш адразу прадстаўцеся: «Гэта Мар Сцяпанна». Паверце, так нашмат лепей;
- Калі «бабку» прынесла на тралейбусны прыпынак — яна будзе ўдзячная, калі вы, маючы час і ахвоту, станеце побач і будзеце называць нумары тралейбусаў, што спыніліся або набліжаюцца. Вось і ўсё! Да сустрэчы на вуліцы, «унучыкі»!
Шыльда на ножках. Нотабэнька чацвёртая
Існуе вялікая частка беларусаў, якая ў нашых сённяшніх варунках адчувае сябе выспай у моры: найбліжэйшы да цябе Беларус Беларусавіч, з якім можна ўжывую хаця б словам перакінуцца, знаходзіцца за даляглядам — толькі праз сеціва і атрымліваецца адно да аднаго дагалёкацца. Вось і застаецца наш беларус у сваёй кватэры ў атачэнні беларускіх кніг, беларускіх кружэлак з музыкай ды беларускімі радыё «Культура» і «Сталіца» ў калонках. І хацелася б па–нашаму з жывым чалавекам пагаманіць — ды няма як, бо ў галаве ёсцека высозны, як кітайская сцяна, бар'ер «гаварыць трэба на мове суразмоўцы». І, канешне ж, ён лічыць, што гэта датычыцца менавіта яго, а не астатніх. Такі чалавек можа, што называецца, рот адкрыць толькі ў прысутнасці іншага беларускамоўнага грамадзяніна.
Яшчэ болей такіх беларусаў, што жывуць, як усе, працоўнымі ды хатнімі клопатамі, надта ў нацыянальную культуру не заглыбляюцца, карыстаюцца тым культур–прадуктам, што сённяшняя дзяржава дае, і іх беларускасць — толькі ў саманазве і беларускай самаідэнтыфікацыі.
Усёй гэтай прорве людзей, каб па–беларуску загаварыць, патрэбны знешні чыннік, нейкі «ключык», які адмыкае іх чарадзейны куфэрак са словамі. Ім патрэбны жывы беларускамоўны асяродак, трэба, каб да іх па–беларуску нехта першы звярнуўся ці хаця б побач размаўляў. Вось тады яны з задавальненнем адкажуць ці да чужое гамонкі далучацца.
Я з дзяцінства альтруістам быў. А яшчэ ў небе так шчасліва зоркі выстраіліся, што мне зусім не няёмка вылучацца з «нармальнага атачэння», і ад чужое ўвагі я не бянтэжуся. І таму Я — шыльда на ножках. Шыльда, на якой напісана: «Тут Беларусь!».
А ўчора ў мяне адбылося ажно паўгадзіны сапраўднай Беларусі.
Зазвычай у мяне здараецца толькі адзін мінак–суразмоўца. А тут, пакуль размаўляў ва ўнівермагу з жанчынай (якую можна нават назваць добрай знаёмай, бо мы за апошні месяц сутыкнуліся на вуліцах ужо другі раз), да нас далучылася яшчэ адна пакупніца, і колькі хвілін мы гутарылі ўжо ўтрох. Вось так яно і адбываецца!
Калі вы добра валодаеце нашай мовай, то не будзьце жміндай, не трымайце яе для сябе, падарыце яе іншым, дайце ёй гучаць! Гэта канцэпцыя малых спраў. На такое здатны любы адукаваны беларус!
Blyocat vulgaris. Нотабэнька пятая
Эўфімістычная белая палярная ліса блукае па рускамоўнай прасторы ўжо не адно дзесяцігоддзе. А зусім нядаўна айчыннымі натуралістамі быў выяўлены раней невядомы від філалагічнай фауны на абшарах беларускамоўя: англійская блакітная котка — Блёкат (blyocat vulgaris).
Сустракаецца паўсюдна, але пераважна на палітычных сходах. Зрэдку трапляецца на творчых пляцоўках, любіць сучасныя вершы і песенькі.
Птушынае малако. Нотабэнька шостая
Вельмі люблю цукеркі «Птушынае малако». Заўсёды падазраваў, што некалі з імі мусіць адбыцца нейкая гісторыя, і падсвядома чакаў гэтага, але ўсё неяк абыходзілася. І вось аднойчы...
Спатрэбілася мне каробка далікатнага смакоцця. Сказаў хлопцу, супрацоўніку крамы, што мне патрэбная каробка «Птушынага малака». Той бадзёра «агакнуў» і хуценька павалок мяне зігзагамі па аддзелах. І вось мы апынуліся... У малочным аддзеле: старанны хлопец прапусціў міма вушэй «неістотнае». Ён звярнуўся да прадавачкі: маўляў, вось пакупніку трэба птушынае малако. Бінга! Калі–небудзь гэта мусіла адбыцца! Раблю яму страшныя вочы (P. S. Я невідушчы). Паказваю яму рукамі шырокія квадратныя формы ды напаўголаса, каб ніхто не пачуў, тлумачу яму, што мне патрэбны менавіта цукеркі ў каробцы, такой прастакутнай і пляскатай каробцы. Цукеркі.
Хлопец аптымістычна «угукнуў» і мы скіраваліся туды, дзе людзям толькі і льга здабыць птушынае малако ў гэтым свеце.
Здаецца, дожджык збіраецца! Нотабэнька сёмая
Успомніў старую прыгоду, якая адбылася гадоў пяць таму, калі я толькі пачынаў актыўна камунікаваць з людзьмі па–беларуску. Дык вось...
Звычайная беларуская прадуктовая крама. У ёй працуюць звычайныя беларускія жанчыны. І да іх штодня ходзяць звычайныя грамадзяне. І так дзень пры дні. Знаёмыя твары, знаёмыя густы: часам нават не даводзіцца гаварыць, па што прыйшоў. І вось раптам, як снег на галаву, я загаварыў з прадаўшчыцамі па–беларуску. Здаецца, да ўсяго звыклая крама на некалькі імгненняў здранцвела. Потым ачомалася і насцярожана, з выпрастанай спінай пачала мяне абслугоўваць. Доўга ці коратка я гуляў па розных аддзелах, замаўляў прадукты. Дзе–нідзе тлумачыў слова–другое па–руску, а часам і зусім пераходзіў на рускую мову, каб у дзяўчыны па той бок прылаўка галава не разбалелася. Але вось — эўрыка! — неўзабаве знайшлася сталага ўзросту супрацоўніца, якая з усмешкай і па сваёй ахвоце таксама пачала адказваць мне па–беларуску (а чаму б не? Добрая неардынарная забаўка пасярод працоўнага дня). Дык вось, пару дзён таму размаўляем мы з ёй паабапал прылаўка ў кандытарскім аддзеле. Разлічыліся. Я адышоў убок. Корпаюся ў сваёй «майцы» і раптам чую, як жанчына, што стаяла за мной, пытаецца, ці няма «якога–небудзь таннага пячэння». Знаёмае адчуванне, калі свет трошачкі ўздрыгнуў разам са стойкім супрацоўнікам крамы. Я ёй падказваю: «дешёвого печенья». Пакупніца згодна хітнула галавой, таксама цалкам пераклала сваю просьбу.
Прадаўшчыца ў думках ацаніла перспектыву разам са мной, чмыхнула і сказала: «Калі ласка!»
Побач з першай кропляй упала іншая — здаецца, дожджык збіраецца!..
Вільготныя сурвэткі. Нотабэнька восьмая
Прыспічыла ў ліпеньскую спякоту ўзяць вільготныя сурвэткі, бо ліпкія далоні дужа апрыкралі. Зайшоў у найбліжэйшую аптэку. Далей — наступнае.
Нахіляюся да амбразуры ў шкляной сцяне:
— Скажыце калі ласка, у вас ёсць вільготныя сурвэткі?
Адтуль рашучае і непахіснае:
— Нет.
— Э–э–э… А влажные салфетки?
— Есть. Вам какие?
Ці толькі мне аднаму прыгадалася класічнае пра «сурвэткі–крэветкі», га?
