Райнер Марыя Рыльке вядомы чытачам перш за ўсё сваёй надзвычай глыбокай паэзіяй, насычанай вобразамі, мелодыямі і рытмамі. Не менш цікавая, аднак, і яго лірычная проза: гэта невялічкія апавяданні, героямі якіх становяцца розныя людзі яго часу, але з падобнымі страхамі, слабасцямі і перажываннямі, з якімі яны (не) спрабуюць змагацца.

У наступных чатырох апавяданнях дваццацігадовы Рыльке запрашае нас у чароўна–змрочную атмасферу канца 19–га стагоддзя. Безнадзейную, але рамантычна–прыгожую. І па–беларуску.

 Вікторыя Верпечынскіс

 Белае шчасце

Страхаўшчык Тэадор Фінк ехаў з Вены ў Рыўеру. У дарозе ён прачытаў у сваім дзённіку, што прыедзе ў Верону пасярод ночы, і там яму трэба будзе чакаць дзве гадзіны да перасадкі. Гэта было яшчэ адным фактам, які ні ў якім разе не спрыяў паляпшэнню яго настрою. Ён запаліў цыгарэту, палічыў дым невыносным і выкінуў яе ў акно; позірк Фінка рухаўся за мігатлівай кропкай і спыніўся на бляклым негаваркім сакавіцкім краявідзе, у глыбокіх далінах якога рэшткі снегу ляжалі, як брудныя падушкі. Гэта наганяла на яго нуду, як і жоўты раман, што ляжаў побач з ім на сядзенні, і змрочна браўся ён у дзясяты раз за ліст, што даслаў яму з Ніцы хворы брат. Чым часцей Фінк чытаў спешныя, няўрымслівыя радкі, тым больш відавочным здавалася яму тое, што гэта быў покліч паміраючага, на які ён ішоў. І яму станавілася ўсё больш непрыемна. Фінку ніколі асабліва не падабаўся на сем гадоў за яго малодшы, позна народжаны брат, бо яго адштурхоўвала хваравітае, кволае ў ім, а нешта занадта тонкае ў яго ўспрыняцці рэчаіснасці заўсёды несла ў сабе для яго штосьці трывожнае і чужое. Ён баяўся гэтых наступных дзён са шматлікімі хваляваннямі і цяжкасцямі і разам з тым адчуваў шчырую спагаду, якую ён, аднак, хацеў суцішыць, зноў і зноў думаючы: «Дык гэта ж, напэўна, шчасце для яго. Быць хворым». Так ён і заснуў.

Яго жудасна ператрэсла пасля дарогі, усё цела балела. Вельмі заспаны, ён адзін выйшаў на прыпынку «Старая Верона» і пайшоў за маўклівым швейцарам у залу чакання другога класа. Ля высокіх шкляных дзвярэй праважаты пакінуў яго. Тэадор Фінк адчыніў створку дзвярэй штуршком локця і чакаў на парозе, пакуль яго вочы не звыклі да цемры ў пакоі. Паступова ён пачаў распазнаваць скляпеністыя дзверы, якія былі насупраць яго і вялі да платформы, і яшчэ нешта, што, нібы пачвара са шматлікімі грудкамі, стаяла на чатырох дужых нагах у цэнтры залы; гэта быў стол, застаўлены мноствам сумак. Урэшце Фінк заўважыў і лаўкі, якія колам стаялі каля сцен, і праціснуўся наперад да самай блізкай ад яго, каб там працягнуць свой перабіты сон. Ён абмацаў лаўку рукамі, і акурат у той момант, калі ён нахіліўся, хтосьці знадворку прайшоў з ліхтарыкам міма, і бляск ад яго ненадоўга прасачыўся ўнутр і мімаходзь асвяціў барадаты твар спячага чалавека. Фінк канчаткова скінуў з сябе сон і выпусціў праклён. Яго голас чуўся ў зале гучней, чым ён гэтага чакаў, і, нібы адказ, з усіх кутоў данесліся розныя гукі: стогн, рух пацягвання, рыпенне лаўкі, глухое звар’яцелае слова ў сне. Прыезджы нейкі момант стаяў, як скамянелы. Ён думаў: «Анягож, тут ужо паўсюль спяць людзі». Пасля пайшоў уздоўж сцен. Недалёка ад самага цёмнага кута Фінк адчуў вольнае месца і туды апусціўся, як змардаваны. Ён працягваў сядзець і не наважваўся паспрабаваць выцягнуць ногі; ён быў перакананы, што справа і злева ад яго ляжаць людзі, і баяўся дакрануцца да іх. Фінк застыў у нерухомасці, і пот выступіў у яго на лбе. Яго павекі былі цяжкія і павольна апускаліся, але ён заўсёды хутка, нібы ахоплены раптоўным жахам, зноў уздымаў іх і вымушаны быў звыкаць да негасціннага пакою, па калідорах якога час ад часу мільгалі, як чайкі, агенчыкі. Фінк зрабіў глыбокі ўдых, калі дзверы, праз якія ён увайшоў, зарыпелі. З цьмянага чырванаватага сутоння калідора вылучыліся дзве ці тры постаці–цені. Новыя падарожнікі ўвайшлі ў залу. Дзверы зачыніліся за імі, і Фінк намагаўся прасачыць за постацямі. Але маўкліва і бязгучна растварыліся яны ў цяжкай цемры, і толькі рыпенне лаўкі дазваляла меркаваць пра тое, што яны, хутчэй за ўсё, недзе селі. Зноў стала ціха. Толькі Фінк знаходзіў, у сваім ператомленым напружанні, тысячы шолахаў, і прыслухоўваўся да іх, і адчуваў у кожным гуку нешта чужое і варожае. У яго было такое адчуванне, нібыта ўсе людзі праціскаюцца да яго ўсё бліжэй, і цемра вакол яго стала матэрыяльнай, таму ён урэшце спешна запаліў запалку і ўздыхнуў з палёгкай, калі ўбачыў вакол сябе вялікую чорную пустэчу. Усё ж запаліў і яшчэ адну, каб цалкам супакоіцца. Акурат тады, калі ізноў новая з трэскам успыхнула, прагучаў голас з кута:

— Гэта так слепіць, прабачце.

Фінк прыслухаўся да ціхага прыгожага голасу. Потым ён зусім мімаволі пасвяціў амаль дагарэлай трэсачкай у бок голасу, і яму здалося, што ён мелькам пабачыў твар жанчыны, закрыты шчыльнай вуаллю. Пасля святло згасла, і Фінк зноў сядзеў у цемры і чакаў голас. І ён пачуўся:

— Гэта страшна: быць цэлую ноч з многімі людзьмі ў адным пакоі. Хіба не? Людзі такія дзіўныя ноччу, і іх таямніцы перарастаюць іх саміх. Гэта страшна. Але святло так слепіць.

Фінк адчуў, што пяшчотны ціхі голас вымавіў тое, што наганяла на яго страх. Але апошні сказ, які гучаў як выбачэнне, раптам пазбавіў яго ад усяго жудаснага, і ён ведаў, што маладая, напэўна, нават прыгожая жанчына сядзела каля яго і была ў адзін момант усхваляваная ад магчымасці скараціць часы чакання невялічкай прыгодай.

Ён мімаволі падкруціў вусы і ветліва схіліўся ў бок цёмнага кута:

— Васпані падарожнічае таксама ўніз, у Ніцу?

— Не, я вяртаюся на радзіму.

— Ужо ў сакавіку? Яшчэ вельмі холадна ў Нямеччыне. Вы ж, верагодна, былі там, унізе, не па хваробе?

— Ох, я хворая.

Гэта яна сказала сумна, але і з прымірэннем у голасе. Фінк змоўк, здзіўлены і збянтэжаны. Яго вочы шукалі праз цемру, але ён нічога не мог пазнаць у ёй. Паветра было чаднае і густое. З нейкага сну падняўся стогн, і звонку зазвінеў званок, як цвыркун. Каб штосьці адказаць, Фінк прамовіў:

— Я не хворы. Але мой брат — так. Яму дрэнна ў Ніцы, таму я еду туды.

З цемры пачулася:

— О, забярыце яго з сабой назад. Нават калі яму кепска. Там ранняй вясной усё сумна. І жыць, і паміраць…

Тэадор Фінк варухнуўся, і хворая сказала яшчэ зусім бязгучна:

— Стомленым і хворым людзям трэба заставацца дома.

Службовец падумаў: «Яна, верагодна, яшчэ зусім маладая», — і пры гэтым адчуў сябе дурным, і няўмелым, і грубым, калі адказаў:

— Не забывайце пра клімат, спадарыня…

Яна, здавалася, не пачула гэтага і працягнула:

— Я таксама еду дадому. Я была сумная побач з кветкамі і адна…

— Вы, канешне, яшчэ вельмі маладая, спадарыня, — перабіў яе Фінк і раззлаваўся на сябе за гэтыя словы.

— Так, — адказала яна проста, — я маладая.

Ён адчуў, што яна ўсміхнулася.

— Але таму я і люблю заставацца адна. Дома я таксама часта адна!

Тэадор Фінк рыхтаваў пытанне: «Дзе ваша радзіма?» Толькі ён не змог яго вымавіць, бо яна распавядала далей, і пры гэтым яе голас рабіўся ўсё больш мяккім і летуценным і гучаў нібыта з далячыні.

Яна марыла:

— У мяне ёсць белы пакой. Уявіце сабе. Яго сцены такія светлыя, што на іх заўсёды застаецца крышку сонца. Нават калі звонку шэрыя дні. А звонку шмат шэрых дзён. Але ў маім пакоі заўсёды светла. Белы цюль завешвае вокны, а за ім — толькі белыя кветкі. Маленькія кветкі, якія ў мяне ніколі цалкам не адквітаюць. Яны духменяць таксама нямоцна, але ж усё пахне імі: мая насовачка, мае падушкі, мае любімыя кнігі. Кожную раніцу прыходзіць сястра Агата і ўсміхаецца. Яна заўсёды ўсміхаецца, калі прыходзіць да мяне, і сядзіць на маім ложку ў сваім белым манаскім чапцы. Яе далоні на дотык як пялёсткі ружаў. Яна нічога не ведае пра свет, і я таксама: так мы разумеем адна адну. Толькі калі, бывае (так рэдка), сонца выпраменьвае святло, мы сядаем ля акна і глядзім на вуліцу. Далёка тады ад нас усё гучнае і вялікае: мора, і лес, і вёска, і людзі. У нядзелю, калі я чую іх гукі, гэта як успамін. Добрыя людзі з ранейшых часоў грукаюцца да мяне ў дзверы. Яны прыходзяць да мяне, як у царкву: з кветкамі ў руках, на дыбачках і ў святочным убранні…

Было зусім ціха. Нават званок знадворку маўчаў. Тэадор Фінк узіраўся ў цемру. Ён чакаў голас. Ён адчуваў: «Яна будзе размаўляць так і далей, такім жа салодкім, срэбраным голасам, і скажа мне шмат. Гэта як споведзь, якую я не магу зразумець. Магчыма, нехта са шматлікіх чужынцаў на гэтых лаўках чуе і разумее яе. Я не магу яе зразумець. Я баюся яе». Пры гэтым Тэадор Фінк ціха падняўся, лаўка не зарыпела пад ім, і навобмацак дабраўся да дзвярэй у калідор. Ён вельмі асцярожна зачыніў іх за сабой. Пасля ён хутка, нібы хтосьці гнаўся за ім, пабег праз слаба асветленыя калідоры, міма заспаных чыгуначных вартаўнікоў, у бок выхаду. Урэшце ён адшукаў высокія вароты. Ён не ведаў, што бег уніз, у горад, па цёмнай, чужой ліпавай алеі, Фінк толькі адчуваў і надалей: «Я не магу яе зразумець». Толькі калі першы, ранні аўтамабіль з поштай пракаціўся міма яго ў бок вакзала, ён спыніўся і зняў капялюш. Ранішні вецер ціха заварушыўся над ім, у старых галінках ліп, і прынёс толькі маленькія халодныя кветкі на яго лоб.

 Крыніца арыгінала: http://gutenberg.spiegel.de/buch/die–erzahlungen–823/13

 

Падзея
Беспадзейная гісторыя

Яны сядзелі за сталом спадарыні фон С… На асляпляльна белым абрусе стаяў велічэзны рускі самавар і суправаджаў іх размовы меладычным гудзеннем. Падзеі дня перакручваліся і паварочваліся ва ўсе бакі, мастацкія выставы і тэатр ранняй восенню не прапаноўвалі надта шмат тэм для гутаркі. Навісла пагроза наступлення адной з такіх паўз, што, як густое паветра, прыгнятаюць і напаўняюць страхам і падчас якіх чайныя лыжкі і кубкі раптам пачынаюць звінець гучна і пранізліва.

Але гаспадыня адчула пагрозу. Спадарыня фон С…, яшчэ маладая ўдава са светла–рудымі валасамі, прапанавала, каб кожны распавёў пра найцікавейшыя падзеі са свайго жыцця. Апладысменты.

Малады мужчына, які па выпадковасці і некалі міласці свайго бацькі стаў баронам, пачаў.

Ён прагугнявіў пра некалькі прыгод, з вялікай цяжкасцю і пастаянна перапыняючыся ад смеху з бліскучасці свайго ўласнага жарту; прыгод, месцам дзеяння якіх былі заўсёды «падмосткі» ці «дошчачкі» ў значэнні свету, а галоўнымі героямі — дамы з кароткімі спадніцамі і невялікім розумам, з лёгкай хадой і яшчэ нашмат лягчэйшым сэрцам. Некалькі разоў гаспадыні даводзілася пакашляць, калі чыста паголены барон, падміргваючы вокам, рупіўся пра занадта падрабязнае вымалёўванне дэталей. Тады ён, нібыта прысаромлены, прымружваў свае бясколерныя вочы і ўвесь чырванеў — да рэдкіх светла–русых валасоў на галаве.

Нарэшце ён скончыў. Засмяяўся cам сабе скрыпучым смехам. Спадары смяяліся разам з ім больш ці менш шчыра, спадарыні трымалі чайныя кубкі каля вуснаў, так што немагчыма было добра разгледзець выразы на іх тварах. Потым нейкі маёр крыкам ажывіў некалькі сваіх успамінаў, размаўляў, смяяўся, праклінаў і аддаваў далейшыя загады без перапынку так, што гэта гучала як часты агонь малакалібернай стрэльбы… А пасля той і гэты.

Адзін мог распавесці пра Егіпт. Жыва апісаў ён падарожжа па пустыні з яго жахамі і небяспекамі.

Тады ён адкінуўся назад, пачаў прамаўляць ціхім, мяккім голасам пра месячныя ночы на Ніле і хараство лотаса.

Летуценнае замілаванне агарнула ўсіх, калі ён скончыў.

— А цяпер прыйшла Ваша чарга, спадар Завант, — звярнулася гаспадыня да бледнага мужчыны, якому было гадоў трыццаць.

Пачуўшы запрашэнне, ён падняў свае вялікія, шэрыя вочы. Вакол яго вуснаў трывожна прамільгнула ўсмешка.

Звар'яцелая стомленая ўсмешка.

Як прамень месяца восеньскай ноччу, што плыве па полі чартапалоху.

Усе вочы былі скіраваныя на яго.

Ён разглядаў цяпер свае пазногці.

Ён ціха ўздыхнуў.

І тады ўзняўся, не гледзячы ўверх.

— Вы не дасцё мне веры, калі я вам скажу: я яшчэ ніколі нічога не перажыў. Ніколі. Маё жыццё коціцца наперад, як кроплі дажджу са страхі. Раўнамерна, дурнавата, манатонна. І так было заўсёды. І гэта жудасна, што так было заўсёды. Але… Вы ж бачыце, спадарыня, я не ў стане прамовіць радасныя словы, таму дазвольце мне прамаўчаць.

Але тут ўзнікла рэзкае пярэчанне!

І гаспадыня пажартавала пад усеагульнае шаптанне:

— Цяпер вы павінны працягнуць, спадар Завант; вы ўжо аднойчы выклікалі нашу цікаўнасць, і мы, жанчыны, ніколі не можам пакінуць гэта без пакарання.

Малады чалавек скіраваў свой позірк, як быццам глядзеў скрозь усіх людзей, у далечыню.

— Вось як, — прашаптаў ён суха. — Мушу пачаць здалёк, але зраблю гэта хутка. У маім сэрцы жыве прага да вялікага, магутнага, незвычайнага! Заўсёды, яшчэ калі быў хлопчыкам, я адчуваў гэтую прагу. Я прапускаў усе казкі праз сябе. І з урыўкаў, якія мне падаваліся самымі прыгожымі, будаваў казку свайго дзяцінства. Не перажытую, але ўяўную. Бо дні маёй маладосці так аднастайна цяклі ўсё далей, як ручай па раўніне. Ніякага хвалявання, ніякага няшчасця, ніякага здарэння, якое магло б прабрацца глыбей у маю душу. Маці была лагодная і чуллівая, буркатлівы і змрочны — мой бацька. Я адчуваў пэўную натуральную прывязанасць да іх, якую ахвотна назваў бы любоўю. Яны абое памерлі рана. Я плакаў. Але без болю. Проста таму, што адчуваў ціск у павеках. Такі ж цяжар, які нібыта ўзнікае ў цябе тады, калі ты глядзіш на занадта яркае святло. З вялікім задавальненнем я пакінуў бацькоўскі дом, яго змрочныя пакоі, поўныя меланхалічных крэслаў з нягнуткімі ножкамі.

Барон пакашляў. Але астатнія з цікавасцю чакалі аповеду і паглядзелі на парушальніка цішыні неяк незадаволена. Таму ён змоўк.

— «Прэч, — працягнуў апавядальнік, які нічога не заўважыў, — прэч, — думаў я, — ідзеш ты ў свет, у жыццё, пра якое яна заўсёды расказвае, што яно дзікае, бурлівае і поўнае змен. Табе давядзецца змагацца!» І я пайшоў прэч. Але я не мусіў змагацца. Лёс таго не хацеў. Я знайшоў сяброў майго бацькі, якія былі рады, што могуць апекавацца мною. Дзякуючы ім я пайшоў у сярэднюю школу, яны давалі мне ежу, адзенне, жытло, і зноў прыгнятальная аднастайнасць агарнула мяне сваім туманом. Я толькі сядзеў у больш светлых пакоях, еў крыху больш мяса, чым дома, і суп з прыправамі, што не падабаўся майму бацьку. І прыйшла пара вышэйшай школы. Нейкі час я быў старанным. Але гэта не прынесла мне асаблівай пахвалы. Я закінуў працу. Але не праваліўся нідзе; не, я акурат патрапіў у манатонную кар'еру службоўцы. Я зняў пакой, у якім жыву і сёння. Сапраўдны здымны пакой для нежанатых мужчын з вешалкай і маленькім жалезным умывальнікам.

Дрыжыкі затрэслі маладога чалавека. Ён заплюшчыў на нейкі час вочы, і потым:

— Надышоў дзень, калі я ўявіў сабе, што першая падзея ў маім жыцці ўжо блізка. Я лічыў, што пакахаў жанчыну. З пэўнай доляй хвалявання я распавёў ёй пра гэта. Яна адразу ж пагадзілася. Мы заручыліся. О, калі б быў хоць нейкі супраціў, нейкае здарэнне! Калі б яна адмовіла і дазволіла мне весці цудоўную, салодкую барацьбу, узнагародай за якую ёй дазволена было б прызначыць сваё цела і сваю душу. Але не, не. І ў думках я дакладна ўяўляў, як пасля ўсё пойдзе роўна сваёй старой, уезджанай дарогай. Я баяўся гэтага. І калі аднойчы пасля абеду сядзеў у кавярні (я ўжо дзесяць гадоў сяджу кожны дзень з чатырох да шасці ў кавярні), тады я адмовіў ёй. У некалькіх словах на простай картцы, у нягеглых сказах, што брудна выцякалі са спрацаванага гасцінічнага пяра. Я адчуваў, што гэта ўсё ж не можа быць тым, што называюць каханнем. Бо я ж быў увесь час такі спакойны. Не, канешне, яна была мне зусім абыякавая. Але затое са злой, цудоўнай радасцю я ўяўляў сабе, які жах выклікаюць мае радкі. Якім, магчыма, невылечным болем я магу напоўніць гэтае жаночае сэрца сваёй адмовай… Яна прыйдзе да мяне з папрокамі, будзе патрабаваць ад мяне адказу, а я — я праганю яе тады, холадна і фанабэрыста, праз пыху, каб хоць нарэшце, нарэшце штосьці перажыць. З гэтымі думкамі я пайшоў з кавярні дадому. На маім стале ляжаў ліст. Яе почырк! Я разарваў яго. Яе адмова! Такая ж халодная, разважлівая і спакойная, як і мая, што мусіла быць на шляху да яе.

І спадар Завант падпёр галаву рукамі і змоўк.

Зусім нясмела стукалі лыжкі. Самавар сцішыўся, як быццам яму таксама трэба было прыслухацца.

Ніхто не хацеў сказаць ані слова.

Толькі маёр штосьці бурчаў у сваю ўскудлачаную бараду.

Малады барон правёў туды–сюды белай рукой з пярсцёнкам на пальцы па сваёй лысай галаве. Ён выглядаў цяпер вельмі недарэчна. Праз некалькі секунд малады чалавек зноў падняў галаву. Ён узіраўся вялікімі вачыма ва ўсіх наўкола, а пасля прамовіў летуценна:

— То бок, нічога; зноў нічога. Зноў цягнуліся дні, тыдні, месяцы, гады. Кожны падобны да іншага, як дзве кроплі вады. Кожны дзень я прыходзіў дадому ўвечары ў той жа час. Кожны дзень я ведаў: ключ будзе рыпець, калі я ўстаўлю яго ў замок, спачатку не будзе паварочвацца і потым, праз адну секунду, лёгка і паслухмяна адчыніць мне дзверы, на стале будуць чакаць два ці тры нязначныя лісты, і пантофлі будуць ляжаць ля крэсла, а не ля ложка, куды я загадваў іх пакласці сваёй прыбіральшчыцы. І кожны дзень было так. Аднойчы надышло яшчэ адно прыпыненне. Мне ўручылі ордэр на арышт. Я не памятаў, каб учыніў нейкае злачынства. Але ўсё ўзрадавалася ўва мне: падзея. Я апранаўся старанней, чым звычайна, каб пайсці ў суд у суправаджэнні паліцыянта, які чакаў звонку. Я нават яшчэ не паспеў апрануцца, калі раптам да мяне ўвайшоў службоўца, распавёў пра непаразуменне і папрасіў прабачэння за тое, што патурбаваў мяне… І потым зноў ішлі гады… Як часта я ўжо хацеў учыніць злачынства. Прабачце, спадарыня, — перапыніўся Завант, калі заўважыў, як спалохана глядзела на яго спадарыня фон С. — Вы патрабавалі ад мяне, каб я распавядаў, і я нічога не хачу замоўчваць. Так, я часта збіраўся ўчыніць злачынства, бо хацеў, мусіў урэшце, любой цаной, уцягнуць падзею ў сваё шэрае, бязлітаснае жыццё! — яго вочы палымнелі, як у параненай дзікай жывёліны. — Забіць бліжняга! Мяне часта сціскае такое жаданне на вуліцы. Але тады мне не хапае сродкаў і моцы. І я стаю там, як дурны школьнік, што забыўся на пяро і павінен пісаць… І часта я выходжу на вуліцу з пісталетам у кішэні. Але тады мне сустракаюцца толькі такія людзі, страляць у якіх мне брыдка. Маленькія зморшчаныя постаці, што з кропляй убогай жыццёвай сілы чапляюцца за існаванне, як павук за сваю нітку. І, зноў жа, моцныя працоўныя, з правам жыцця на сваіх мазольных руках і тупым, пакрытым сажай ілбе. Каб я хаця б стаў вар’ятам, аб гэтым я малюся, каб ляжаў ноччу без сну. І часам мне здаецца, што вось і вар’яцтва: цяпер яно выпаўзае. Задушліва і жудасна. І цяпер яно гігікае ў маім чэрапе і смяецца з мяне, смяецца… І я смяюся разам з ім, гучна і пранізліва. Але пасля здаецца, што гэта не яно. Я бяру газету і чытаю два, тры радкі і бачу, што я яшчэ ўсё разумею, слова за словам, радок за радком. Не, нават звар’яцець мне нельга! Нават гэта.

Завант стрымаўся, каб не заплакаць.

Усе сядзелі моўчкі і спалохана глядзелі на прамоўцу. Толькі маёр, чырвоны, як рак, ціха ўдарыў па падлозе шпорай левай нагі.

Гэта гучала, нібы стук ад мёртвага чарвяка.

Дрыжыкі прабеглі па пакоі.

Ніводны кубак не рушыў з месца.

— Я заканчваю, — шаптаў няшчасны цяпер стомлена і бязгучна. — Іншы мог бы быць шчаслівы ў гэтым роўным, бедным на фарбы жыцці. Ён мог бы есці добра і многа, захаваць добры страўнік і стаць вельмі тлустым. Але мяне, мяне, хто з дзяцінства нясе ў сабе гарачую, тужлівую прагу да падзеі, мяне яно забівае. Мая шчака палае ад тугі, але бура жыцця не прыходзіць, каб астудзіць яе.

 Крыніца арыгінала: http://gutenberg.spiegel.de/buch/die–erzahlungen–823/10

 

Уцёкі

Царква была зусім пустая.

Праз яркі вітраж над галоўным алтаром у цэнтральны неф прабіўся вячэрні прамень, шырокі і просты, якім яго адлюстроўваюць старыя майстры на карцінах аб Звеставанні Марыі, і асвяжыў пабляклыя фарбы дывана на прыступках. Летнер прарэзаў пакой сваімі драўлянымі калонамі ў стылі барока, і за ім станавілася ўсё больш цёмна, а маленькія вечныя лямпачкі мігцелі ўсё больш спагадліва перад паступова цямнеючымі святымі.

За апошнім нязграбным слупом з пясчаніку была зусім ноч. Там сядзелі яны, а над імі дваімі вісела старая выява стацыі. Бледная дзяўчынка ціснулася сваёй светла–карычневай курткай у самы цёмны кут цяжкай чорнай дубовай лавы. Ружа на яе капелюшы казытала падбародак драўлянаму анёлу на разной спінцы так, што ён усміхаўся. Гімназіст Фрыц трымаў абедзве маленечкія далоні дзяўчынкі, апранутыя ў паношаныя пальчаткі, у сваіх, як трымаюць маленькую птушачку — мякка, але ўпэўнена. Ён быў шчаслівы і марыў: яны зачыняць царкву і не заўважаць нас, і мы будзем зусім адны. Канешне, па начах тут ходзяць духі. Яны моцна прытуліліся адно да аднаго, і Анна прашаптала пужліва:

— Яшчэ не позна?

Ім абаім раптам уявілася нешта сумнае; ёй — месца ля акна, дзе яна дзень пры дні шыла; адтуль была бачная толькі брыдкая чорная супрацьпажарная сцяна, а сонца — ніколі. Яму — свой стол, завалены сшыткамі па латыні, на якім быў разгорнуты «Сімпазіён» Платона. Абодва чалавекі глядзелі перад сабой, і іх позіркі сачылі за адной і той жа мухай, якая вандравала па жалабках і рунах лавы для кленчання падчас малітвы.

Яны глядзелі адно адному ў вочы.

Анна ўздыхнула.

Фрыц ціха і асцярожна абняў яе і сказаў:

— Хто мог бы ўзляцець так далёка?

Анна паглядзела на яго і ўбачыла тугу, што свяцілася ў яго вачах. Яна апусціла вейкі, пачырванела і пачула:

— Я іх увогуле ненавіджу, моцна ненавіджу. Ведаеш, як яны глядзяць на мяне, калі я прыходжу ад цябе. У іх толькі недавер і злараднасць. Я больш не дзіця. Сёння або заўтра, калі я змагу штосьці зарабіць, мы з’едзем разам, далёка–далёка. Насуперак усім.

— Ты мяне кахаеш? — бледнае дзіця прыслухалася.

— Невыказна моцна, — і Фрыц сцалаваў пытанне з яе вуснаў.

— Гэта будзе хутка, калі ты забярэш мяне з сабой? – вагалася дзяўчынка. Гімназіст маўчаў. Ён мімавольна падняў вочы, прайшоў імі следам за кантам слупа з пясчаніку і прачытаў над старой выявай стацыі: «Ойча, даруй ім…»

Тады ён запытаўся злосна:

— У цябе дома здагадаліся пра штосьці?

Ён напіраў на Анну:

— Скажы.

Яна кіўнула зусім ціха.

— Так, — лютаваў ён. — Я ж кажу, то бок. Гэтыя пляткаркі. Калі б я толькі… — ён абхапіў галаву рукамі.

Анна прытулілася да яго плячэй. Яна сказала проста:

— Не сумуй.

Так яны застылі.

Раптам малады чалавек паглядзеў уверх і ўсклікнуў:

— Давай з’едзем!

Змушаная ўсмешка паказалася ў вачах Анны, поўных слёз. Яна хітала галавой і выглядала вельмі разгубленай. Студэнт, як і раней, трымаў яе маленечкія рукі, апранутыя ў дрэнныя пальчаткі. Ён узіраўся ў доўгі цэнтральны неф. Сонца згасла, і яркія вітражы зрабіліся агіднымі бляклымі кляксамі. Было ціха.

Раптам высока ў нефе запішчала. Абое паглядзелі ўверх. Яны заўважылі маленькую заблукалую ластаўку, якая стомленымі разгубленымі крыламі імкнулася на волю.

На шляху дадому гімназіст думаў пра забытае заданне па латыні. Ён вырашыў папрацаваць яшчэ, нягледзячы на агіду, якая была ў яго, і насуперак усёй стоме. Але амаль міжволі ён зрабіў вялікае кола, нават крыху заблукаў у добра знаёмым горадзе, і была ўжо ноч, калі ён увайшоў у свой цесны пакой. На сшытках па латыні ляжаў маленечкі ліст. Фрыц чытаў яго пад ненадзейна пырхаючай свечкай:

«Яны ўсё ведаюць. Я пішу табе са слязьмі на вачах. Бацька пабіў мяне. Гэта жудасна, цяпер яны ніколі не выпусцяць мяне гуляць адну. Ты маеш рацыю. З’едзем. У Амерыку ці куды ты хочаш. Я буду заўтра а шостай раніцы на чыгунцы. Адтуль ад’язджае цягнік. Бацька заўсёды ездзіць на ім на паляванне. Куды — я не ведаю. Я заканчваю. Хтосьці ідзе. Чакай мяне. Бясспрэчна. Раніцай а шостай. Да самай смерці. Твая Анна.

Нікога не было. Як ты лічыш: куды мы паедзем? У цябе ёсць грошы? У мяне 8 гульдэнаў. Гэты ліст я дасылаю праз нашу служанку вашай. Мне цяпер ужо зусім не страшна.

Я думаю, што пляткарыла твая цётка Марыя.

То бок, яна ўсё–ткі бачыла нас у нядзелю».

Гімназіст хадзіў вялізнымі і энергічнымі крокамі ўзад і ўперад. Ён адчуваў сябе нібыта вызваленым. Яго сэрца моцна грукала. Ён раптам адчуў: быць мужчынам. «Яна давяраецца мне. Я магу яе абараняць». Ён быў вельмі шчаслівы і ведаў: яна будзе цалкам належаць яму. Кроў кінулася яму ў твар. Ён вымушаны быў сесці, і тады падумаў: куды?

Гэтае пытанне ніяк не змаўкала. Фрыц заглушыў яго тым, што ўскочыў і пачаў падрыхтоўку. Ён паклаў напагатове крыху бялізны і некалькі адзежын і ўціснуў заашчаджаныя гульдэны ў чорную скураную торбачку. Ён вельмі стараўся, адчыняў зусім дарэмна ўсе шуфляды, даставаў прадметы і ставіў іх ізноў на старое месца, кінуў сшыткі са стала ў кут і паказаў сваім чатыром сценам з ухвальнай дакладнасцю: тут ад’езд. Усё.

Поўнач ужо прайшла, калі ён сеў на край ложка.

Ён не збіраўся спаць, лёг у адзенні толькі таму, што яму балела спіна. Ён падумаў яшчэ раз: «Куды?» — і прамовіў гучна:

— Калі людзі насамрэч кахаюць адно аднаго…

Гадзіннік цікаў. Глыбока ўнізе праехала машына, і шыбы задрыжэлі. Гадзіннік, яшчэ стомлены ад біцця а дванаццатай, зрабіў глыбокі ўдых і з вялікай цяжкасцю сказаў: «Гадзі́на». Больш ён не мог.

І Фрыц чуў гэта яшчэ як быццам з далячыні і думаў: «Калі людзі, насамрэч, адно аднаго…»

Але на досвітку ён сядзеў акалелы ў падушках і дакладна ведаў: яму больш не падабаецца Анна. Яго галава была такая цяжкая: яму больш не падабаецца Анна. Яна гэта сур’ёзна? Уцякаць праз некалькі ўдараў. Куды ж? Ён разважаў так, нібы яна яму пра гэта распавяла. Куды ж яна хацела? Куды–небудзь, куды–небудзь. Ён абурыўся: а ён? Ён, натуральна, павінен быў усё пакінуць, сваіх бацькоў і — ўсё. О, і будучыню, і пасля яе. Як неразумна гэта было з боку Анны, як агідна. Ён пабіў бы яе, калі б яна была ў стане зрабіць такое.

Калі б яна была ў стане.

Калі ранняе майскае сонца, такое вельмі светлае і радаснае, прыйшло ў яго пакой, ён спадзяваўся: яна не магла сказаць гэта ўсур’ёз. Ён трошкі супакоіўся і вельмі хацеў застацца ў ложку. Аднак сказаў сабе: «На вакзал я пайду і ўбачу, што яна не прыйдзе». І ён уяўляў сабе радасць, калі Анна не прыйдзе.

Змерзлы ў ранняй свежасці і з вялікай стомай у каленях ён ішоў на вакзал. Вестыбюль быў пусты.

Не тое спалоханы, не тое поўны спадзяванняў, ён азіраўся. Ніякай жоўтай курткі. Фрыц уздыхнуў з палёгкай. Ён прабег усе калідоры і залы. Вандроўнікі, заспаныя і абыякавыя, хадзілі ўзад і ўперад, насільшчыкі разваліліся ля высокіх калон, а людзі самага нізкага класу сядзелі незадаволеныя, абапёршыся на торбы і корабы, на пыльных падаконнях. Ніякай жоўтай курткі. Швейцар выкрыкваў недзе ў зале чакання назвы населеных пунктаў. Ён званіў у прарэзлівы званок. Пасля рэзка вымавіў тыя ж назвы вельмі блізка і потым яшчэ раз на платформе. І заўсёды перад гэтым звінеў той брыдкі званок. Фрыц павярнуўся і паплёўся назад у вестыбюль вакзала, усунуўшы рукі ў кішэні. Ён быў вельмі задаволены і думаў з выразам пераможцы на твары: «Ніякай жоўтай курткі. Я так і ведаў».

Нібыта ў запале, ён стаў за адну калону. Гімназіст хацеў праглядзець план руху, каб даведацца, куды ж увогуле ідзе гэты наканаваны цягнік. Ён механічна чытаў станцыі і рабіў такі твар, як нехта, хто разглядае дзіўную лесвіцу, на якой ён ледзь не заваліўся. Раптам застукалі хуткія крокі па кафлі. Калі Фрыц выглянуў, яго позірк яшчэ ля дзвярэй да перону злавіў маленькую постаць у жоўтай куртцы і капелюшы, на якім хісталася ружа. Фрыц утаропіўся ёй услед.

І яго ахапіў страх перад гэтым слабым дзяўчом, якое хацела пагуляць з жыццём. І, як быццам баючыся, што яна можа прыйсці, знайсці яго і прымусіць паехаць у чужы свет, ён падхапіўся і пабег — так хутка, як толькі мог, — не азіраючыся, у горад.

 Крыніца арыгінала: http://gutenberg.spiegel.de/buch/die–erzahlungen–823/12

 

Нядзельная мроя Бэці

«Аўторак, серада, чацвер, пятніца, субота, — лічыла маленькая бледная швачка канфекцыі ў сваім пакойчыку на шостым паверсе. — Яшчэ пяць дзён». Ужо быў вечар панядзелка. Нават позні вечар. Але Бэці яшчэ старанна шыла. Машынка трашчала, а маленькі каганец незадаволена глядзеў на яе і час ад часу выпускаў сваё абурэнне ў паветра. Аднак дзяўчынка з запалымі шчокамі не турбавалася пра гэта. Яе думкі былі далёка. Ужо тры месяцы яна была цяпер у сталіцы, праўда, не ведала пра яе шмат. Яна рана ішла ў краму праз маленькія вуглавыя завулкі і вечарам зноў дадому на шосты паверх, у яе шэры, маленечкі пакойчык. Але яна зарабляла тут нашмат больш, чым у правінцыі. І Бэці мімавольна кінула позірк на добра зачыненую шуфляду старой крывой камоды, у якой ляжалі яе мізэрныя ашчаджанні. Пасля яна шыла далей. І раптам ёй падумалася, што яна павінна вельмі старацца; калі гэтыя грошы памножацца і вырастуць у адну суму, тады яна сказала б свайму Карлу: «Так, цяпер, цяпер мы можам ажаніцца». І светлая радасць заліла яе шчокі — пры адной толькі думцы пра гэта. Ён жа дакладна ажэніцца з ёй, яе Карл? Дакладна. Хіба ён не абяцаў ёй гэта сотню разоў, калі праваджаў яе рана на працу ў правінцыяльным гарадку? Анягож, абяцаў. Так і цяпер, ён увогуле пераехаў таксама ў сталіцу — натуральна, дзеля яе. Учора, у нядзелю, яны былі разам, а праз тыдзень… і дзяўчынка пачала зноў лічыць на пальцах дні да гэтага моманту — тады яе чакала вялікая радасць. Карл хацеў завесці яе ў тэатр. У сапраўдны, раскошны тэатр. Карл ужо часта хадзіў туды, яшчэ раней, бо ў яго быў багаты дзядзька ў сталіцы, які запрашаў яго час ад часу і вадзіў з сабой туды і сюды. Бэці, аднак, яшчэ ніколі не бачыла чагосьці падобнага. Хоць у маленькім правінцыяльным горадзе і выступала аднойчы адна вандроўная трупа; але тое было ў дымнай задушлівай залі гасцініцы, і ёй гэта зусім не спадабалася. Тут, аднак… Які ж добры Карл, што можа зрабіць ёй такую прыемнасць. Гэта ж, верагодна, каштуе палову маёмасці — магчымасць патрапіць туды!

Пых! Каганцу ўсё–ткі ўрэшце стала занадта блага. Апошняя кропля алею знікла, яна спачатку ўспыхнула і — згасла.

Бэці сядзела ў цемры. Машынка змоўкла. Нейкі час дзяўчынка сядзела ў цішыні. Потым яна пачала хутка распранацца і праз некалькі імгненняў шмыгнула пад вялікую коўдру ў чырвоныя палоскі. Яна заплюшчыла вочы і глыбока ўдыхнула: …аўторак, серада, чацвер… Яна спала.

Сны пракрадваліся ў самотны шэры пакойчык. Яны панеслі маленькую, стомленую Бэці ў высокі вялікі дом з калонамі з аднаго чыстага золата і з дахам з аднаго толькі срэбра… Але калі яна прыглядзелася, то гэта былі не калоны — гэта былі гіганцкія катушкі нітак, на якіх вісеў велічэзны напарстак… І яна светла засмяялася ўва сне. Гэта ж было надта смешна!

 

*

За адным толькі лічэннем, спадзяваннем і чаканнем надышла нядзеля. Крыкам радасці маленькая швачка канфекцыі прывітала шэрую асеннюю раніцу. Лёгкі дождж імжыў звонку, і шэрыя дахі насупраць блішчэлі. Дым з комінаў нёсся няўседліва і бясфарбна ў густым паветры, абцяжараным туманам. Што ёй было да таго сёння? У краме яна ўсё рабіла няправільна, яна, якая звычайна сама дакладнасць. Яе кіраўнік нават зрабіў ёй маленькую вымову. Але яна смяялася бесперастанку. Усё падавалася ёй такім таямніча–радасным. Калі Бэці глядзела ў гандлёвым пакоі амаль толькі на вялікія шкляныя люстэркі вітрыны, яна заўважыла, як зіхоткія кроплі дажджу на іх беглі ўніз, сустракаліся і разыходзіліся, збіраліся ці зноў каціліся паасобку ў новыя каляіны, і гэта здалося ёй настолькі невыказна смешным, што яна паўгадзіны смяялася, пакуль светлыя слёзы не пацяклі па яе шчоках.

Абед. Яна абыякава кульнула ў сябе сваю ежу.

Бэці спяшалася дадому. Так хутка на свой шосты паверх яна яшчэ ніколі не ўскарасквалася. Наверсе ёй трэба было спыніцца на секунду. Яе дыханне збілася, а на шчоках палалі чырвоныя плямы. Але яна не дала сабе адпачыць. У сваім пакойчыку яна пачала бегаць туды і сюды. Шуфляды і дзверцы скрынь былі шырока расчыненыя. Усе багацці і ўсё цудоўнае, што спачывалі ў надзейным сховішчы — у льняным палатне — сёння павінны былі выйсці вонкі. «Апраніся прыгожа», — сказаў ёй Карл.

Дзяўчынка дробненька тупала і несла да купы ўсе свае ўбогія, выцвілыя каштоўнасці, што дасталіся ёй ад маці. Гэта была пара добрых скураных туфель, якія апранала яе маці на вяселле. Яшчэ вялікі шалік (Бэці хацела накінуць яго на пінжак, таму што, асабліва ля каўняра, ён выглядаў ужо надта паношаным). Пасля паклала на рукі зялёную кашміравую сукенку. Яна выглядала яшчэ дастаткова добра; на капялюш Бэці накалола яшчэ адзін новы бант, і пра трыкатажныя пальчаткі нельга было забыць.

І яна апранулася. Праз паўгадзіны Бэці была гатовая. Зірнула на гадзіннік. Амаль пяць гадзін. Яна ўздыхнула. Але там і сям касцюм яшчэ трэба было прывесці ў парадак, пакруціць, падкалоць. Урэшце яна павесіла на шыю вялікі залаты крыж на чорнай аксамітавай стужцы — самую дарагую і каштоўную рэч, атрыманую ў спадчыну ад маці.

І яна села. Працаваць Бэці больш не магла. Як марудна цікаў гадзіннік. І яна зноў пачала тупаць узад і ўперад. Несла шалік са стула на ложак, з ложка на стул і разгладжвала кожны раз складкі і складачкі на ім. Правільна! У яе ж была яшчэ адна шоўкавая хустка. Яе Бэці хацела ўзяць як насоўку. Яна ўзяла яе, разгладзіла старанна, потым зноў паперу, якою хустачка была захутана, і паклала яе сабе.

Нарэшце час надышоў. Дзесяць разоў яна зноў і зноў падыходзіла да люстэрка, пакуль не ўпэўнілася, што ўсё сядзіць добра. Капялюш здаваўся ёй як новы, і старамодны пінжак закрываў жоўты шалік; яна была задаволеная сабою.

Зачыніўшы дзверы, Бэці адразу ж задрыжэла ад радасці. Яна спускалася па лесвіцы. Домаправіцель, якога яна, спяшаючыся, штурхнула, вылаяўся і паглядзеў ёй услед, хітаючы галавой.

Яна была ўнізе. Дождж скончыўся. Карл стаяў на рагу. Здалёк пазнала яго Бэці пры святле ліхтара. Ён быў апрануты ў жоўты сурдут і ярка–чырвоныя пальчаткі: як шляхетна ён выглядае, як граф, думала Бэці, і, смеючыся, пабегла яму насустрач. І яны пайшлі. Дзяўчынка размаўляла несупынна. І яе спадарожнік быў вясёлы. Яна з задавальненнем пачула б штосьці пра свой касцюм; але ён нічога не казаў. Увогуле, яе гэта пакрыўдзіла. Але раптам Бэці прыкмеціў вулічны хлапчук, які цяжка ступаў па лужынах ля краю ходніка. Гэта было вельмі міла — што ён глядзеў на яе, і Бэці зноў засмяялася, так гучна, што людзі азірнуліся, а Карл зрабіў крыху незадаволены твар.

Тэатр быў поўны. Ложы запаўнялі чароўныя туалеты і багатыя мундзіры.

У партэры яшчэ ўваходзілі і сыходзілі, уставалі і стукалі крэсламі. Абменьваліся лёгкімі вітаннямі, часам шапталі некалькі слоў… Як гудзенне вулею, гучала мармытанне праз высокія, упрыгожаныя золатам, светлыя пакоі; на балконе час ад часу гучалі надта гучныя галасы, што выклікалі рэзкае «цс–с–с».

Бэці сядзела там уверсе, як зачараваная. Ёй трэба было калі–нікалі заплюшчваць вочы. Дзяўчынцы здавалася, што гэтае багацце святла спаліць ёй мазгі. Яна была шчаслівая. То карціна на столі, то ўпрыгожанне збоку, то зноў адзін з маленькіх амурчыкаў, што абвіваў парапет балкона гіпсавымі ружамі, выклікалі ў Бэці найвялікшае захапленне. Бесперапынку яна звяртала ўвагу Карла на ўсе чароўнасці і між тым сыпала словамі ўдзячнасці за вялікую, вялікую радасць, якую ён ёй учыніў. Карл маўчаў. Ён злаваўся. Людзі вакол ужо звярталі ўвагу на іх і рабілі заўвагі. Побач з ім з другога боку сядзела маладая, прыгожая жанчына, якая глядзела на яго амаль спачувальна. Прадавец адчуваў штосьці падобнае да сораму. Ён рабіў выгляд, як быццам балбатня суседкі яго не датычыцца, і безупынна гладзіў свае густыя, гладка прычасаныя валасы з вышуканай абыякавасцю.

Шчаслівая Бэці, аднак, не заўважыла яго дрэннага настрою. Яна ўзглядалася навокал у цудоўныя пакоі, разглядала шляхетных, багата апранутых людзей, і ўся яе маленькая, бедная на святло душа была напоўненая захапленнем, радасцю і ўдзячнасцю.

 

*

Апошнія акорды ўверцюры з аперэты з гігіканнем ўскараскаліся на балкон. Яны хісталіся да барочнага тынку столі і, здавалася, ціха расплываліся там. На імгненне прабег шэпт праз далячыні, але першы знак звону разрэзаў шум.

Цішыня. Заслона з шамаценнем узнялася. Бэці безупынна глядзела на сцэну. Абодва локці яна паклала на парапет, а галаву падперла далонямі. І забыла ўсё навокал. Там яна бачыла чароўны краявід і багата апранутых людзей; і цяпер, калі выбівалі пошчак барабаны, трубы моцна трубелі, і хор прадстаўляўся хуткай уступнай песняй, ёй здавалася, што яна вось–вось памрэ ад шчасця, тут жа.

Карл глядзеў на гэта з выразам твару чалавека, якога нішто ўжо больш не можа здзівіць. Радасны, што Бэці была так паглыбленая ў сцэну, ён скарыстаўся нагодай заняцца сваёй суседкай, якая, моцна прыціснуўшыся да яго (сядзенні настолькі цесныя на балконе), глядзела ў далеч. Ён назіраў за ёй. Ён пачаў з завіткоў, што глыбока падалі ўніз, на лоб, гладзіў позіркам пяшчотны профіль з тонкім, крыху нясціплым носікам, з ярка–чырвонымі пачуццёва надзьмутымі вуснамі, з занадта моцна нацягнутымі тонкім сацінам грудзямі, што гайдаліся, і ўніз, уніз да вострых лакавых туфелек, якія машынальна стукалі ў такт дзёрзкай песні. Два, тры разы Карл паўтарыў свой манеўр. На трэці раз яго позірк застыў на вялікіх блакітных вачах на доўгі час. Яна паціснула плячыма і паглядзела ўверх. Прадавец пачырванеў да вушэй і кусаў вусны. Яго суседка, аднак, толькі падсунулася бліжэй да яго. Карл адчуваў яе мяккае, цёплае плячо, і яго раптам працяла з галавы да ног. Ён адчуў, як яму стала горача. Павольна ён выцер сабе лоб насоўкай. Тут раптам Бэці павярнулася да яго смеючыся: «Глядзі, — яе вочы блішчэлі. — Глядзі, як смешна!» Ён як быццам ачуняў ад мроі, паглядзеў туды спачатку дастаткова глумна, потым супакоіўся і трошку пасмяяўся.

Маленькая швачка канфекцыі зноў звярнула ўсю сваю ўвагу на падзеі на сцэне.

Суседка Карла выраніла насоўку. Гатовы дапамагчы, галантны мужчына нахіліўся з прыслужлівай усмешкай. Яна загаварыла з ім. Ён адказваў спачатку сціпла, пасля ўсё смялей і смялей, і ўрэшце яго ветлівасць ўзрасла да такой чароўнай ступені, якой звычайна ён адзначаў асабліва тых кліентаў, якія ўчасна плацілі. Ён даў волю сваёй багатай на тропы мове, казаў пра прыгажосць жанчын і іх хараство, як пра гэта было напісана ў бульварных раманах, найбольш прыгожыя месцы якіх ён штодзень наноў прачытваў перад сном. Яго прыгажуня, адкінуўшыся на сваім сядзенні, насалоджвалася водарам фіміяму ад гэтай ліслівасці і толькі час ад часу карала яго, калі ён станавіўся занадта смелы: яна штурхала яго нагой, праз гэта ён пастаянна саромеўся і ўсё больш і больш чырванеў. Урэшце, захоплены чароўнасцю сваёй суседкі, Карл нахіліўся, каб пацалаваць яе маленькую мяккую руку… І тут стала светла. Першы акт скончыўся. Нібы схоплены школьнік, прадавец адхіліўся і ўсеўся са смешнай паважнасцю.

Занадта неразумна! Ён чуў, як яго прыгажуня гігікала. Тут яшчэ да яго павярнулася яго спадарожніца і пачала перасыпаць яго плынню слоў захаплення і ўдзячнасці, так што ён дзякаваў Богу, калі тэатр зноў ахінула цемра, і зачараваная Бэці зноў звярнула ўсю сваю ўвагу на твор на сцэне.

Уласна кажучы, яму было шкада яе, сваю Бэці! Як шчыра і сардэчна яна дзякавала яму! Яна ж была добрым стварэннем, і ён думаў, як заўсёды казаў ёй: «Мы ажэнімся»… А цяпер?… Сорам яму.

Карл хацеў усё выправіць; не звяртаць ўвагі на сваю суседку, глядзець на сцэну і застацца верным добрай Бэці. Канешне, яна ж вельмі падабалася яму.

Таму ён глядзеў на сцэну. Там пакутуючы каханак спяваў ў нагах у сваёй любай талыя клятвы. Карл паглыбіўся ў сутнасць дзеі, наколькі мог, разлічваў пры гэтым, як звыкла, колькі метраў двайной шырыні спатрэбілася спявачцы для яе багатага касцюма… І тут ён адчуў, як рука ціха пракралася пад яго. Нібыта расплаўлены свінец прабег па яго спіне. Ён не варушыўся. Яго бялявая суседка прашаптала яму на вуха некалькі жартаў пра Бэці. Карл быў раззлаваны. Пра яго Бэці. Тут ён павінен, як кавалер дзяўчынкі, — о, ён вельмі добра ведаў, што ён быў павінны… Хутка ён павярнуўся да прыгожай злачынкі. Але слова замерла на яго вуснах, калі Карл убачыў так блізка ад сябе яе ярка нафарбаваны твар, што смяяўся, мяккі рот, скрыўлены дзеля дзёрзкага смеху… Усё, што ён сказаў, было прыкладна: «О, калі ласка, калі ласка».

З гэтага моманту дзяўчына больш не выпускала яго з–пад улады сваіх чараў. Яна паўтарала свае рэзкія жарты, якія часткова датычыліся ўважлівасці Бэці, часткова — яе бедна прыбранага вонкавага выгляду, і Карл смяяўся разам з ёй, спачатку змушана, але пазней цалкам пагаджаўся і параўноўваў жанчын справа і злева ад яго, што пастаянна атрымлівалася на карысць свавольнай бяляўкі. Так, калі другі акт скончыўся і беднае дзіця павярнула да яго свой бледны тварык з невыразнымі вачыма, ён спужаўся яе брыдкасці і ніяк не мог зразумець, як ён дагэтуль быў такі сляпы, каб звязацца з гэтым стварэннем. Яго дробязны розум прыгняталі цяпер і іншыя думкі. Ён жа мусіў яшчэ заплаціць за тэатр гэтаму агіднаму дзяўчаці! Колькі гэта каштавала! І ён хутка падлічыў, колькі дзён яму зноў спатрэбіцца, каб запоўніць гэтую дзірку ў сваім і так худым кашальку. На яе мінулыя імяніны ён яшчэ і кветкі ёй прынёс. Карл вылаяў сам сябе самымі жудаснымі словамі і адсоўваўся ўсё далей ад ачэрненай каханай — так, што калі нахіляў галаву крыху ўлева, то яму здавалася, што ён ужо дакранаецца да завіткоў сваёй новай, прыгожай, дзяўчыны.

Так пачаўся трэці акт. Яго суседка станавілася ўсё больш бадзёрай і гучнай, так што знізу ўверх ужо кідаліся настойлівыя гукі «цс–с–с!» і заклікальныя позіркі. У сярэдзіне акта прыгажуня, якую, як ён пакуль што расчуў, звалі Дора, паднялася: яна нахілілася да яго так, што ён адчуваў яе дыханне: «Мне занадта горача тут, мне блага… і так шмат людзей», — дадала яна нібыта разгублена. Карл думаў: што яму рабіць? Пайсці за ёй? А Бэці! Ах, што Бэці? Ён жа можа потым зноў вярнуцца — і, зрэшты… Праз дзве хвіліны Карл прабіваў сваёй спакусніцы дарогу праз людзей, якія са злосцю адхіляліся.

Бэці нічога не заўважыла. Аперэта набліжалася да завяршэння. Бедная дзяўчынка, якая адчувала сябе цалкам перанесенай са свайго жыцця без святла ў звонкую атмасферу вясёлай дзеі, не адрывала вачэй ад сцэны і, затрымаўшы дыханне, чакала ўз’яднання абаіх закаханых там, унізе. Яна дрыжэла за іх шчасце. Яна паставіла саму сябе на месца прыгожай прынцэсы на сцэне, а яе Карл, яе добры, добры Карл, гэта быў яе прынц… І яна смяялася ад радасці і шчасця з гэтага ўдалага параўнання. Цяпер усе перашкоды там былі пераадоленыя. Бацька сказаў «так», супернік уцёк, а прынц і прынцэса крочылі ў царкву пад гукі велічнага маршу. «Так і мы, — думала яна, — я і Карл, пойдзем у царкву…» І, не адварочваючы позірку, яна паспрабавала ўзяць за руку свайго каханага. Два, тры разы шукала яна навобмацак у паветры і рэзка натыкнулася на дрэва сядзення побач з ёй. Спалохана паглядзела ўверх. Месцы побач з ёй былі пустыя. «Карл!» — крыкнула яна, забыўшыся на людзей навокал. Яе крык замёр у гучных апладысментах. Але яна была нібыта паралізаваная. Усе людзі вакол ўжо падняліся і спяшаліся ў бок выхаду. Урэшце яна пайшла за імі. Яна дала натоўпу ціснуць і штурхаць сябе. Яна не ведала, як сябе адчувае. Яе вочы былі поўныя слёз.

Тут вялікая людская плынь лінула з тых пакояў, дзе быў буфет. Там — там яна раптам пазнала Карла. Так, канешне, гэта быў ён! Яна праціскалася наперад. Але калі да яго засталося дзесяць крокаў, Бэці заўважыла жанчыну, якая трымалася за яго руку.

Дзяўчына застыла. Рэзкі боль працяў яе сэрца. Усё: людзі, калоны, калідоры, — пачало круціцца разам з ёй. Яна ўхапілася за сцяну.

Яна павольна ачуняла.

Бэці з цяжкасцю спускалася па прыступках. Тут і там з яе здзекаваліся некалькі служак.

Яна не бачыла, што адбывалася вакол яе. Ёй было так цесна ў грудзях. Яна задыхалася. Кінулася безразважна праз самыя блізкія дверы на вуліцу. Халодны вецер сцебануў ёй па твары. Тут нехта груба схапіў яе за плячо. «Гэй!» — крыкнуў швейцар і адцягнуў яе назад. У наступнае імгненне Бэці ледзь не трапіла пад колы вялікай карэты, якая акурат ехала наперад па пляцоўцы.

Яна прабіралася убок — і засталася стаяць перад тэатрам. Яна не магла ісці далей. Ногі ў яе нібыта наліліся свінцом. Галава круцілася. У вушах чулася музыка — радасныя, скачучыя гукі, — але не, потым гэта было зноў трашчанне машынкі, а пасля — надзвычайны шолах… Яна страціла прытомнасць. Калі Бэці зноў ачуняла, яна ўсё яшчэ стаяла перад тэатрам, прыхіліўшыся да той жа самай калоны. Плошча ўжо даўно апусцела, лямпы згаслі. Дзікі вясенні ўраган танцаваў перад ёй злосны віхурны танец і рваў пыл і кавалкі паперы вялікімі коламі. Яна мерзла. Кашаль апанаваў яе — грубы, бязлітасны, пакутлівы кашаль. Чырвоныя плямы з’явіліся на шчоках, і яе ахапіла пачуццё самоты і бездапаможнасці. Рыданні ліліся з яе грудзей. Яна моцна прыціснула да вачэй шоўкавую хустачку, якую так і не наважылася разгарнуць.

Холад гнаў яе наперад. Яна безуважна стала тонкімі туфелькамі ў брудныя лужыны, і канец шаліка, які яна так старанна берагла, цягнуўся па вулічным брудзе… Так, хістаючыся, яна пайшла далей, у асеннюю ноч, што скавытала і не выпраменьвала аніякага святла.

 

Крыніца арыгінала: http://gutenberg.spiegel.de/buch/erzahlungen–aus–dem–nachlass-819/13

Пераклад з нямецкай Вікторыі Верпечынскіс